ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ ਨੂੰ ਅੰਦੋਲਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ‘ਤੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ਹਮਲਾ, ਪਤਨੀ ਨੇ ਮੌਤ ਦੇ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਨਾਟਕ

ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਨਾਮ ਹੈ ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲੀ, ਇਸ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਆਸਤ ਵਿਚ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅੰਦੋਲਨ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਵੀ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨੀ ਪਈ। ਫਿਰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ 48 ਘੰਟਿਆਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸਦੇ ਅਧੂਰੇ ਨਾਟਕ ਦਾ ਮੰਚਨ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਆਓ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਪੂਰੀ ਕਹਾਣੀ…

ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਦਾ ਜਨਮ 12 ਅਪ੍ਰੈਲ 1954 ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਉਸਨੇ ਦਿੱਲੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੇਂਟ ਸਟੀਫਨ ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਐਮ.ਏ. ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਬਣ ਗਿਆ। ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇੱਕ ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਅਸਤੀਫਾ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਦੇ ਇਰਾਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਨੇ ਮਾਰਕਸਵਾਦੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਪਾਰਟੀ (ਸੀ.ਪੀ.ਆਈ.-ਐੱਮ.) ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਲੈ ਲਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਜਾਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਾਲ 1973 ਵਿਚ ਜਨ ਨਾਟਯ ਮੰਚ (ਜਨਮ) ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ।

ਚਾਰ ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਮੰਚਨ
ਨਾਟਕ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਆਡੀਟੋਰੀਅਮ, ਸਟੇਜ, ਲਾਈਟਿੰਗ ਅਤੇ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਵੱਡੀ ਟੀਮ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੇ ਨਾਟਕ ਦੇ ਮੰਚਨ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ। ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਉਠਾਉਣੀ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਪੈਸਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਵੇਗਾ? ਇਸ ਲਈ, ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ) ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵਜੋਂ, ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ ਕਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵਿਰੁੱਧ ਲਿਖੇ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।

ਕੁਝ ਤਜਰਬੇਕਾਰ ਕਲਾਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਮੰਚ ਬਣਾਇਆ। ਬਹੁਤ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ, ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੇ 24 ਤੋਂ ਵੱਧ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕਾਂ ਦਾ 4000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਾਰ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ। ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੇ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ ਲੇਬਰ ਕਲੋਨੀਆਂ ਅਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਖੇਡਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ।

ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ ਵਿੱਚ ਮੰਚਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ
ਇਹ 1 ਜਨਵਰੀ 1989 ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ। ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਸਫ਼ਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਆਪਣੀ ਟੀਮ ਨਾਲ ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ ਦੇ ਝੰਡਾਪੁਰ ਵਿੱਚ ਅੰਬੇਦਕਰ ਪਾਰਕ ਦੇ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸੀਪੀਆਈ (ਐਮ) ਉਮੀਦਵਾਰ ਰਾਮਾਨੰਦ ਝਾਅ ਲਈ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨੁੱਕੜ ਨਾਟਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਟਕ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀ ਹੱਲਾ ਬੋਲ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਕਾਂਗਰਸੀ ਉਮੀਦਵਾਰ ਮੁਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਦਾ ਕਾਫਲਾ ਉਥੋਂ ਲੰਘਿਆ। ਜਦੋਂ ਮੁਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੂੰ ਰਸਤਾ ਛੱਡਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਉਸ ਨੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਨ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਮੁਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਕਈ ਸਮਰਥਕ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੋ ਗਏ।

ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ
ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਾਮੂਲੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਇੰਨੇ ਭੜਕ ਗਏ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਫਦਰ ਦੇ ਟੋਲੇ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਮੰਚਨ ਕਰ ਰਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ‘ਤੇ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਇਸ ‘ਚ ਉਹ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਜ਼ਖਮੀ ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਰਾਮ ਮਨੋਹਰ ਲੋਹੀਆ ਹਸਪਤਾਲ ‘ਚ ਭਰਤੀ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਉਥੇ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਯਾਨੀ 2 ਜਨਵਰੀ 1989 ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸਿਰਫ਼ 34 ਸਾਲ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ‘ਚ ਆਪਣੇ ਲਈ ਖਾਸ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾ ਲਈ ਸੀ। ਇਸ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਸਫਦਰ ਦੀ ਮ੍ਰਿਤਕ ਦੇਹ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਸੰਸਕਾਰ ਲਈ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਦਿੱਲੀ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ‘ਤੇ 15 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

ਇਹ ਵੀ ਪੜ੍ਹੋ…ਇਸ ਸਾਲ ਰਿਲੀਜ਼ ਹੋਣਗੀਆਂ ਧਮਾਕੇਦਾਰ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਵੈੱਬ ਸੀਰੀਜ਼, ਹਾਊਸਫੁੱਲ 5 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਆਸ਼ਰਮ 4 ਤੱਕ ਲੱਗੇਗਾ ਮਸਾਲੇਦਾਰ ਤੜਕਾ

ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਨਾਟਕ ਦਾ ਕੀਤਾ ਮੰਚਨ

ਸਫਦਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਸਿਰਫ 48 ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ 4 ਜਨਵਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਮੌਲੀਸ਼੍ਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਵਜੋਂ ਨਾਟਕ ‘ਹੱਲਾ ਬੋਲ’ ਦਾ ਮੰਚਨ ਕੀਤਾ। ਸਫਦਰ ਹਾਸ਼ਮੀ ਨੇ ਵੀ ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਆਪਣੇ ਨਾਟਕਾਂ ਲਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਲਿਖਦਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਕਵਿਤਾ ਹੈ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਬੀਤੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ…। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਫਦਰ ਨੇ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੀਤਕਾਰ ਜਾਂ ਕਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ।

ਅਮੀਰ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਲਈ ਆਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਸ਼ਮੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ‘ਚ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਘਟਨਾ ਦੇ 14 ਸਾਲ ਬਾਅਦ ਫੈਸਲਾ ਸੁਣਾਇਆ ਸੀ। ਸਾਲ 2003 ‘ਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਫੈਸਲੇ ‘ਚ ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ ਦੀ ਅਦਾਲਤ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇਤਾ ਮੁਕੇਸ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਸਮੇਤ ਕੁੱਲ 10 ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਸੀ। ਉਸ ਨੂੰ ਉਮਰ ਕੈਦ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਸੁਣਾਈ ਗਈ ਸੀ।

View all stories